Den store bjørnen
| Den store bjørnen | |
|---|---|
 | |
| Latinsk namn | Ursa major |
| Forkorting | UMa |
| Genitivsform | Ursae Majoris |
| Symbologi | Urgammalt, moglegvis det eldste namnet |
| Rektasensjon | 10,67 h |
| Deklinasjon | 55,38° |
| Areal | 1280 kvadratgrader nr. 3 av stjernebilda |
| Stjerner sterkare enn mag. 3 |
6 |
| Sterkaste stjerne | Alioth (ε UMa) (1,76. mag.) |
| Meteorsvermar | |
| Tilgrensande stjernebilde |
|
| Synleg mellom breiddegradane +90° og −30° | |
Den store bjørnen (frå latin Ursa major) er eit stjernebilde på den nordlege himmelhalvkula.
Namnet
[endre | endre wikiteksten]Bjørnenamnet kan sporast tilbake til mange kulturar verda rundt, frå indianarane i Nord-Amerika til indarane i India.
Det samiske namnet på stjernebiletet er Dávggát, stom tyder «bogane». Dette syner til myta om Gállábártnit eller Orions belte, som jaktar på himmelelgen Sarva. Dersom dei nokon gong får skote Elgen, vil alle stjernene falle ned på jorda og verda går under.[1]
Karlsvogna
[endre | endre wikiteksten]Karlsvogna er ein asterisme (ein mindre del av eit stjernebilde) som høyrer til Den store bjørnen. Asterismen er danna av dei sju mest lyssterke stjernene i Den store bjørnen. Ei rett linje gjennom «bakhjula» (Merak-Dubhe), forlenga fem gonger avstanden til hjula mot nord, treff Polarstjerna. Ei rett linje frå Megrez gjennom Polarstjerna treffer Schedar i den karakteristiske W-en i stjernebiletet Kassiopeia (som står omtrent like langt frå Polarstjerna som Karlsvogna), og vert denne forlenga vidare, går han tett forbi dei to bakarste stjernene i Pegasus-firkanten og skjer himmelekvator nær vårjamdøgnspunktet. Den krumme vognstanga forlenga sørover treffer først Arcturus i Bjørnepassaren og seinare Spica i Jomfrua.
Omgrepet vogn er ålment kjent i fleire språk. Forklaringa av førsteleddet Karl (norrønt, 'mann') er omstridd, men kan henge saman med tilnamnet til guden Tor, Torekarl. Det kan òg sjåast i samanheng med eit liknande mindre stjernebilete i Den vesle bjørnen som på norrønt heitt Kvennavagn, «Kvinnevogn».
Kjende objekt
[endre | endre wikiteksten]
Stjerner
[endre | endre wikiteksten]Karlsvogna består av sju lyssterke stjerner og er eit av dei mest kjende bileta på himmelen. Desse stjernene er:
- α Ursae Majoris eller Dubhe («bjørnen»), har storleiksklasse 1,79 og er den 35. mest lyssterke stjerna på himmelen og den nest mest lyssterke i Den store bjørnen.
- β Ursae Majoris, eller Merak har ein storleiksklasse på 2,37.
- γ Ursae Majoris eller Phecda har storleiksklasse på 2,44.
- δ Ursae Majoris eller Megrez.
- ε Ursae Majoris eller Alioth er den mest lyssterke stjerna i Den store bjørnen og den 33. mest lyssterke på himmelen med ein storleiksklasse på 1,76.
- ζ Ursae Majoris eller Mizar er den fjerde mest lyssterke i stjernebiletet og ei kjend dobbeltstjerne, med den optiske kompanjongen Alcor (80 Ursae Majoris).
- η Ursae Majoris, Alkaid eller Benetnash har storleiksklasse på 1,85 og er den tredje mest lyssterke i Den store bjørnen.[2][3]
Utanom Dubhe og Alkaid (Eta Ursae Majoris), har stjernene i Karlsvogna same eigenrørsle mot eit felles punkt i Skytten.
Merak og Dubhe er nyttige til å finne Polaris eller Nordstjerna. Ved å trekkje ei linje mellom dei to, vil den vidare linja treffe Polaris og syne retninga mot nord.
W Ursae Majoris er prototypen på ein klasse kontakt- og variable stjerner, og varierer mellom 7,75m og 8,48m.
47 Ursae Majoris er ei sol-liknande stjerne med tre planetar.[4] 47 Ursae Majoris b, vart oppdaga i 1996, og går i bane kvar 1078 dagar med ein masse som er 2,53 gonger så stor som Jupiter.[5] 47 Ursae Majoris c, oppdaga i 2001, nyttar 2391 dagar på ein bane rundt stjerna og er 0,54 gonger massen til Jupiter.[6] 47 Ursae Majoris d, vart oppdaga i 2010, og har ein uviss periode, mellom 8907 og 19097 dagar. Massen er 1,64 gonger massen til Jupiter.[7] Stjerna har storleiksklasse 5,0 og ligg kring 46 lysår frå jorda.[4]
Stjerna TYC 3429-697-1 er blitt rekna som statsstjerna til Delaware, og vert uformelt kalla Delawarediamanten.[8]
Djupromsobjekt
[endre | endre wikiteksten]Det finst fleire galaksar i Den store bjørnen, inkludert Messier 81 (ein av dei mest lyssterke galaksane på himmelen) og Messier 82, Spinneteingalaksen (M101), ein spiral nordaust for η Ursae Majoris. Spiralgalaksane Messier 108 og Messier 109 ligg òg i dette stjernebiletet. Den lyssterke planetariske tåka Ugletåka (M97) ligg langs botnen av Karlsvogna.
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- Denne artikkelen bygger på «Ursa Major» frå Wikipedia på engelsk, den 10. juli 2016.
- Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:
- ↑ Gaski, Harald. (14. februar 2009). Dávggát. I Store norske leksikon. Henta 21. mars 2015 frå https://snl.no/D%C3%A1vgg%C3%A1t.
- ↑ See generally Mark R. Chartrand III (1983) Skyguide: A Field Guide for Amateur Astronomers, s. 1,5 (ISBN 0-307-13667-1).
- ↑ Ridpath, at s. 136.
- ↑ 4,0 4,1 Levy 2005, s. 67.
- ↑ «Planet 47 Uma b». The Extrasolar Planet Encyclopaedia. Paris-observatoriet. 11. juli 2012. Henta 15. juli 2012.[daud lenkje]
- ↑ «Planet 47 Uma c». The Extrasolar Planet Encyclopaedia. Paris-observatoriet. 11. juli 2012. Henta 15. juli 2012.[daud lenkje]
- ↑ «Planet 47 Uma d». The Extrasolar Planet Encyclopaedia. Paris-observatoriet. 11. juli 2012. Henta 15. juli 2012.[daud lenkje]
- ↑ Delaware Facts and Symbols - State Miscellaneous Symbols, delaware.gov. Henta June 17, 2008.
- «Karlsvognen», Store norske leksikon, 2009, 11. november, henta 13. august 2014
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]
Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Den store bjørnen
- The Deep Photographic Guide to the Constellation: Den store bjørnen
- Star Tales – Den store bjørnen
- Den store bjørnen på Constellation Guide